رائد ناصری‌فر کارشناس ارشد مردم‌شناسی ایلام در یادداشتی نوشت: ایرانیان از گذشته‌های بسیار دور، همواره به مناسبت‌های گوناگون جشن‌های مختلفی را برگزار می‌کردند؛ مانند جشن‌های مهرگان، تیرگان، آبانگان، آبانگاه و ...، که در این میان جشن مهرگان و جشن‌هایی که به مناسبت آغاز فصل بهار و نوروز برگزار می‌شد از اهمیت بیشتری برخوردار بود؛ تا بدانجا که معمولا شاهان گذشته بار عام را در این مناسبت‌ها برگزار می‌کردند.
ایلامیان نیز، به‌دلیل پیوند ناگسستنی با فرهنگ و تمدن دیرینه ایران، که هماکنون نیز حامل فرهنگ دیرینه ایران هستند، از این قاعده مستثنی نبوده و فرهنگ کهن خود را در پاسداشت عید نوروز، تا کنون حفظ کرده‌اند.
توصیف
در زمان ساسانیان، سال به چهار فصل تقسیم می‌شد؛ وهار، هامین، پاپیز و زمستان. در برخی منابع اشاراتی نیز به فصل سردا شده، که احتمالا شکل دیگر و تلفظی دگرگونه از فصل پاییز باشد.
در دوره ما، در میان کردها، و در برخی نقاط مانند کرمانشاه و کردستان، وهار را به همان شکل ادا کرده، و هامین را هاوین تلفظ می‌کنند. در میان کُردهای ایلام، فصل آغاز سال فصل بهار (وهار) است، اما جابجایی در ترتیب فصول اتفاق می‌افتد؛ فصول سال به ترتیب، بهار (وهار)، تابستان (تاوسان)، پاییز و زمستان (زمسان) می باشند، اما در برخی از مناطق و ادوار، با تغییر و جابجایی اینگونه هستند: وهار، پاییز (به جای تابستان)، سردوا (تلفظ دیگر سردا، فصل پاییز در دوره ساسانیان) و زمسان. اما به هر روی برگزاری جشن‌های اصلی بهار، مصادف با عید نوروز و همراه تمام ایرانیان برگزار می‌شود.
استان ایلام همواره مهد تمدن، از زمان پیش از تاریخ بوده است و آثار و سازه‌های بسیاری تاییدکننده این ادعا هستند.
نزدیکی به پایتخت اشکانیان و ساسانیان، تیسفون، کمک بسیاری به غنای فرهنگ و تمدن این دیار کرده بود، اما همین نعمت نزدیکی به پایتخت، در دوره‌ای به‌ویژه در دوره عباسیان، باعث نقمت و سختی، به دلیل سیستم مالیات‌گیری گسترده، برای این مردمان شده بود.
به‌همین دلیل در سده‌های میانه، رفته‌رفته ساکنان استان کنونی ایلام زندگی یکجانشینی را رها کرده و به زندگی کوچ‌نشینی روی آوردند؛ ولی همچنان حامل مواریث کهن گذشته تاریخی خود بودند.
این روند تا اواخر دوره قاجاریه و پهلوی اول ادامه داشت و از آن پس دوباره، گاهی با اجبار و گاه به اختیار زندگی یکجانشینی رونق گرفت، ولی علقه به زندگی کوچ‌نشینی کماکان در این دیار حفظ شده است.
همانگونه که اشاره شد، با وجود زندگی کوچ‌نشینی، این مردم حافظ مواریث گذشته بودند و برای جشن‌هایی مانند عید نوروز نیز اهمیت خاصی قائل بودند و آن را با آداب و رسوم ویژهای برگزار می‌کردند. با آغاز زندگی یکجانشینی، برگزاری این رسوم شکل قبلی خود را حفظ کرد و بسیاری از ایلامیان، تعطیلات عید نوروز را در سیاه‌چادر و برخی دیگر از چادرها برگزار می‌کنند.
نزدیک به ۱۰ روز مانده تا اول فروردین و عید نوروز، چند خانواده خویشاوند، شروع به مقدمه‌چینی و برنامه‌ریزی برای گذران تعطیلات نوروز می‌کنند. آنان با تهیه سیاه‌چادر و انواع دیگر چادرها، جایی را در دامان طبیعت، که معمولا ملک آبا و اجدادیشان می‌باشد را مشخص کرده و امکانات لازم دیگر را در آنجا فراهم می‌آورند.
پس از جانمایی چادرها، که معمولا یک سیاه‌چادر در مرکز این اجتماع و چند چادر معمولی دیگر در اطراف آن برپا می‌شود، وسایل ضروری که شامل وسایل و امکانات خواب، امکانات تهیه خوراک و دیگر اقلام ضروری در آنجا قرار داده می‌شود. در بسیاری از این اجتماعات خانوادگی، معمولا چارپایانی برای ایاب‌وذهاب و گردش تهیه می‌شود.
یک روز مانده به تحویل سال جدید، خانواده‌ها در آنجا مستقر شده و خود را آماده جشن تحویل سال می‌کنند. در هنگام تحویل سال نیز با برافروختن یک آتش بزرگ، اعضای خانواده‌ها حلقه‌وار دور آن نشسته و با شیرینی‌ها و خوراک محلی، مانند شیرینی‌های کُله‌َکُنجی و بژی‌برساق و غذاهایی مانند نان پپگ و شَلَه‌کینه، پذیرایی شده و با رقص‌های آیینی و محلی و آوازهای سنتی این مناسبت را جشن می‌گیرند. تهیه اقلام خوراکی نیز بنا بر توان و وسع مالی هر خانواده صورت می‌گیرد و پس از تهیه آنها همگی در مصرف آن اقلام خوراکی با هم شریک می‌شوند.
از آن پس و تا روز سیزده‌بدر، هر شب اعضای خانواده‌ها دور هم جمع شده و به برنامه‌ریزی برای روز بعد می‌پردازند. افراد صبح زود از خواب بیدار شده و صبحانه را، که معمولا از فرآورده‌های محلی مانند پنیر، کره، ماست محلی و دیگر اقلام خوراکی بومی است، صرف کرده و با وسایلی اندک برای گردش و صرف نهار راهی دامان طبیعت می‌شوند.
در این مواقع مردم استان ایلام معتقدند که کوهستان و طبیعت غذای آنان را تأمین می‌کند؛ در فصل بهار گیاهانی خود رو در کوه‌ها و طبیعت این استان می‌روید، گیاهانی مانند تره‌کوهی، کنگرکوهی، پیچگ و بسیاری دیگر از گیاهان خوراکی؛ که با ترکیب آنها با برنج یا به صورت بورانی و طبخ شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
پس از گشت‌وگذار در دامان طبیعت و صرف نهار، افراد دوباره به محل استقرار خود در چادرها برگشته و با برافروختن آتش به در آن جمع می‌شوند. در اینجا با انجام دادن بازی‌هایی مانند پلان، کلاو روانکی ، کران، قاچان، زره‌مِشتَکی (گل یا پوچ)، کشتی و ... و همچنین حرکات آیینی ئلپرگه، به جشن و شادی می‌پردازند. یکی از سرگرمی‌ها، به‌ویژه برای کودکان و دختران، استفاده از رسن و بستن آن به شاخه درخت برای تاب‌بازی است.
با شروع شب و پس از صرف غذا، نوبت به قصه‌پردازی و داستان‌سرایی و ذکر خاطرات از گذشته‌های دور و نزدیک و بازی محلی زره‌مِشتَکی (گل یا پوچ) می‌رسد. در این قسمت میداندار اصلی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هستند، که با داستان‌سرایی و ذکر خاطراتی از گذشته برای جوانترها، ضمن سرگرم کردن آنان، شیوه‌های زندگی در گذشته و فرهنگ و رسوم مربوط به آن را بازگو می‌کنند و این خود باعث حفظ و تداوم میراث ناملموسی که از گذشته‌های دور به ما رسیده است، می‌شود.
یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این نوع از فرهنگ چادرنشینی در ایام تعطیلات نوروز، فرهنگ تعاون و همکاری در میان اعضا می‌باشد. بدین معنی که معمولا اعضا با تقسیم خودکار وظایفی مانند جمع‌آوری هیزم برای برافروختن آتش، تهیه خمیر و پخت نان و تهیه آب از چشمه‌ها و رودخانه‌های اطراف به‌وسیله مشک، همکاری و تعاون را در این مدت کوتاه با هم تمرین می‌کنند.
شایان ذکر است که در زمان جنگ تحمیلی هشت‌ساله، این سبک از زندگی در چادر، به کمک مردمان جنگ‌زده استان ایلام آمد و برای در امان ماندن از خطرات و صدمات بمباران‌ها، به دامان طبیعت و زیر چادرها پناه می‌آوردند.
تاریخچه
این شکل از فرهنگ بومی مردمان استان ایلام، به‌گذشته‌های بسیار دور و زندگی کوچ‌نشینی و همچنین جشن‌های ایران باستان برمی‌گردد.
وسایل و امکانات
- سیاه‌چادر و انواع دیگر چادرها
- وسایل و امکانات مربوط به خواب
- امکانات تهیه خوراک
- وسیله ایاب و ذهاب مانند چارپایان
مهم‌ترین خطری که این نوع از تفریح و گذران تعطیلات نوروزی را تهدید می‌کند، گسترش زندگی مدرن شهری و فراموشی آداب و رسوم گذشته می‌باشد.
اقدامات پاسدارانه انجام شده
در گام نخست ثبت آن به عنوان اثر ناملموس جهت معرفی بیشتر و شناخت آن ضروری ست که این مهم در سال ۱۴۰۲ به شماره ۲۹۹۹ با عنوان سور سیه مال در عید نوروز به ثبت رسید.
پیشنهادها
- انجام کارهای پژوهشی توسط خبرنگاران محلی و تشویق دانشجویان و محقیقین مردم شناسی جهت پژوهش و شناخت بیشتر
- مستندسازی ساخت این فرهنگ بومی توسط صداوسیما
- تشویق دانشجویان و دانش آموزان به تحقیقات میدانی دراین مورد و تاریخچه آن در استان ایلام
- مستندسازی
انتهای پیام/
نظر شما